Ekonomik Hayatta Kalmanın Önceliği
Bir toplumun temel yaşam amacı yalnızca aç kalmamak ve geleceğini inşa ederken kimseye muhtaç olmamak düzeyine indirgenmişse, o toplumda bilime, sanata, felsefeye ve sosyolojiye dair faaliyetler giderek “gereksiz” olarak algılanır. Ekonomik getirisi olmayan her alan, pratik faydası sorgulanan bir lüks haline gelir. Bu durum yalnızca tek tek insanların düşünme biçimini değil, bütün bir toplumun ortak düşünme, değer verme ve anlam kurma şeklini de değiştirir.
Modern Kapitalist Düzen ve Düşünsel Üretim
Modern kapitalist düzen, bilginin ve yaratıcılığın ekonomik değer üzerinden ölçülmesini dayatır. Örneğin, birçok gelişmekte olan ülkede bilimsel araştırmalara ayrılan bütçe, sadece kısa vadeli ekonomik çıktılar üreten projelerle sınırlıdır. Sanat ve kültür faaliyetleri ise çoğu zaman finansal destekten yoksundur. Bu bağlamda, düşünsel üretim —karşılığında doğrudan bir gelir sağlamadığı sürece— toplumsal statü açısından ikincil konuma düşer.
Ekonomik Baskı ve Risk Algısı
Ekonomik istikrarsızlığın, gelir adaletsizliğinin ve iş güvencesizliğinin belirgin olduğu toplumlarda bu durum daha da keskin yaşanır. İnsanlar yalnızca para kazanmak değil, varlıklarını sürdürebilmek için mecburen ekonomik faydayı merkeze koyar. Böyle bir ortamda, bilime, sanata ya da felsefeye yönelmek; çoğu kişi için bir “lüks”, hatta bir “risk” olarak görülür.
Hayaller ve Düşünsel Sınırlar
Günümüz koşullarında ‘Çocuğunuzun ya da kendinizin araştırma yapan bir teorik fizikçi mi, yoksa kamuda fizik öğretmeni mi olmasını isterdiniz?’ sorusuna verdiğimiz yanıt, zamanla ekonomik tercihlerimizi aşıp giderek düşünsel sınırlarımıza da yerleşir.
Çünkü yoksulluk, yalnızca gelirle ölçülen bir durum değildir; insanın düş kurma, düşünme ve farklı olasılıkları hayal etme kapasitesini de kısıtlar. Sürekli hayatta kalma telaşında yaşayan birey; merakını, sorgulama gücünü ve yaratıcı enerjisini yitirir. İşte bu, yoksulluğun görünmeyen yüzüdür: zihinsel yoksullaşma.
Ekonomik baskı altında şekillenen toplumlarda bireyler, hayallerini değil, güvencelerini seçmeye yönelir. Bu nedenle o soruya verdiğimiz yanıt, aslında içinde yaşadığımız sistemin bize neyi mümkün, neyi “lüks” gösterdiğini de açığa çıkarır.
İdeolojik Yönlendirme ve Kültürel Fakirleşme
Ekonomik ve kültürel yoksullaşma, bilinçli ideolojik yönlendirmelerle de pekiştirilebilir; düşünen bireyler sorgular ve yönlendirmelere direnç gösterir. Tarih boyunca siyasetin, ekonomik güç odaklarının ve bağlantılı medya aygıtlarının amacı, toplumsal rızayı kontrol etmek olmuştur. Eleştirel düşüncenin bastırılması, toplumların kültürel fakirleşmesine ve zihinsel yoksullaşmaya yol açar.
Pierre Bourdieu‘nun kültürel sermaye yaklaşımı, ekonomik dengesizliklerin toplumsal bilincin biçimlenişini doğrudan etkilediğini gösterir. Böylece, düşünmeyen ama uyum sağlayan bireylerin çoğaldığı bir toplumsal düzen oluşur.
Temel Gereksinimler ve Entelektüel Gelişim
Elbette, temel maddi gereksinimlerin(yiyecek, barınma, güvenlik gibi) karşılanması çok önemlidir; Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisine göre, temel gereksinimler karşılanmadan entelektüel ve kişisel gelişim istisnalar dışında genellikle çok zordur. Ancak asıl sorun, bu temel gereksinimlerin yalnızca karşılanmasıyla yetinilip, zamanla sadece bu gereksinimlerin yaşamın nihai amacı haline gelmesidir. Oysa bu ihtiyaçlar bir araçtır; asıl amaç, yaratıcılık, anlam arayışı ve kişisel gelişim gibi üst düzey hedeflere ulaşmaktır.
Küresel Verilerle Zihinsel Yoksullaşma
Günümüzde, küresel olarak yapılan araştırmalar da bunu doğrular. UNESCO’nun 2023 raporuna göre, düşük gelirli bölgelerde çocuk ve gençlerin kültürel etkinliklere katılım oranı, yüksek gelirli bölgelere göre %60 daha düşüktür. Bu, ekonomik eşitsizliğin zihinsel, kültürel üretime ve katılıma doğrudan negatif bir etkisinin olduğunu gösterir.
Sonuç: Düşünce ve Kültürel Derinlik
Sonuç olarak, bir toplumun ilerlemesi yalnızca üretim miktarıyla değil, düşünme kapasitesi ve kültürel üretkenliği ile ölçülmelidir. Gerçekten yaşayan toplumlar, yalnızca karnını doyuran değil; aklını ve vicdanını da besleyebilen toplumlardır. Düşünmekten ve sorgulamaktan vazgeçmediğimiz sürece, toplumun kültürel derinliği de korunur.
© 2025 Uzm. Dr. Ertuğrul Bolat, Psikiyatri Uzmanı. Bu yazı, Creative Commons BY-NC-ND 4.0 Lisansı ile korunmaktadır. Kişisel ve eğitim amaçlı okunabilir; ticari kullanım veya başka platformlarda yayımlama için yazılı izin alınması zorunludur.